De falende kunstenaar en het magistrale meesterwerk

Émile Zola werd geboren in 1840 en stierf in 1902 maar blijft, samen met Honoré de Balzac en Victor Hugo, zowat de meest prominente romanschrijver uit de Franse literaire geschiedenis. Hij werd onsterfelijk dankzij het manifest ‘J’accuse…!’ maar vooral ook door zijn monumentale twintigdelige romanserie ‘Les Rougon-Macquart’. Een deel daarvan, het in een nieuwe vertaling uitgebrachte Het meesterwerk, portretteert een kunstenaar die ontdekt hoe dun de grens tussen meesterwerk en mislukking is.

Alles draait rond een groep kunstenaars en hun vrienden, vrouwen en vriendinnen. Het morele centrum van de roman is Pierre Sandoz, een integere schrijver die werkt aan een groots literair project. Duidelijk het alter ego van Zola. De protagonist is Claude Lantier, een begenadigd schilder die evenwel steevast geweigerd wordt door het jaarlijkse officiële Parijs salon en blijft worstelen met zijn verlangen het ultieme meesterwerk te maken. Rond hem cirkelen naast zijn echtgenote en model Christine ook de opportunistische journalist Jory en Pierre Fagerolles, een modeschilder die scoort met een meer ‘aanvaardbare’ variant van Lantiers stijl.

Zola’s kunstenaar is als de zoon van een alcoholistische moeder en kleinkind van een krankzinnige oma gedoemd om op zijn ondergang af te stevenen. Zijn levenswerk komt nooit uit de verf, zijn zoontje sterft, zijn vrienden haken af, zijn relatie kraakt en uiteindelijk blijft enkel een stevig touw over. Sandoz legt de vinger op de wonde: “Ongetwijfeld heeft hij fysiek geleden, verteerd door die te pijnlijke genialiteit, drie gram te weinig of drie gram te veel, zoals hij zei, wanneer hij zijn ouders ervan beschuldigde dat ze hem zo vreemd hadden geschapen.”

Maar via Sandoz wijst Zola ook naar de maatschappij als oorzaak voor de roemloze ondergang van de tegen de ‘officiële kunst’ vechtende kunstenaar: “Zijn kwaal zat niet alleen in hem, hij was het slachtoffer van zijn tijd. Ja, onze generatie zat tot aan haar middel in de romantiek, en daar zijn we van doordrenkt gebleven, en ook al schrobben we ons schoon, dompelen we ons onder in de harde realiteit, die vlek blijft, geen wasmiddel ter wereld krijgt die geur eruit.” Naast die loodzware erfenis van de romantiek speelt ook angst voor vernieuwing en revolutionaire verandering een rol in de ‘mislukking’. Lantiers compromisloos naturalisme wordt eerst uitgespuwd en pas vele jaren later omarmd.

Zola schetst in Het meesterwerk een hem vertrouwde wereld: het mondaine Parijs van kunstenaars en journalisten. Met wekelijks samenkomende vrienden, een gespannen relatie tussen schrijvers en schilders maar ook een verlammende academische wereld. Voor zijn ‘held’ baseerde hij zich zozeer op zijn jeugdvriend en schilder Paul Cézanne dat die in woede uitbarstte toen hij zichzelf herkende in de mislukte en met demonen (faalangst, perfectionisme) worstelende kunstenaar. Ook al omdat het waarheidsgetrouwe verschil tussen de gefaalde artiest en de ‘succesvolle schrijver’ zout in de wonde strooide.

Clichés zoals de romantische tegenstelling tussen platteland en (groot)stad, het in armoede levende artistieke genie en de vrouw van vlees en bloed die niet kan concurreren met haar imaginaire rivale worden niet gemeden. Maar via Lantiers controversiële schilderij verwijst Zola ook naar het revolutionaire gebruik van licht, kleur en naakt in ‘Le Déjeuner sur l’herbe’ van Édouard Manet. Terwijl het gigantische 8 bij 5 meter schilderij dat Lantier maar niet rond krijgt – met een naakte vrouw op een boot midden de Seine aan het Île de la Cité – ook een einde van een tijdperk gevoel uitstraalde. De kunstwereld staat immers voor transformaties maar ook de oude stad dreigt te verdwijnen. Via de aanleg van grote boulevards (en de verwoesting van vele huizen) veranderde onder impuls van architect en baron Haussmann het middeleeuwse centrum van Parijs ingrijpend.

Het is genieten geblazen van Zola’s liefdevolle, gedetailleerde beschrijvingen van Parijs maar ook van de lyrische dialogen, de complexe karakterschetsen en de satirische kijk op het kunstenaarsmilieu. Het meesterwerk is een beklijvende duik in de geest van de kunstenaar die toont hoe kunst ontstaat, hoe een werk tot leven komt en hoe een artiest zichzelf en zijn samenleving een spiegel voorhoudt. Maar ook hoe emoties en ervaringen vaak enkel geuit (kunnen) worden via kunst. Zo leidt de onmogelijk te verwerken tragische dood van het kind dat moest wijken voor zijn vaders artistieke werk tot “een meesterwerk van helderheid en kracht, maar ook van een onmetelijke triestheid, het einde van alles, het leven dat uitdoofde met de dood van dit kind.” De pijn en tragiek blijft nazinderen in dit… meesterwerk.