21.4.21/5: Eenzamer dan ooit

Een consumptiemaatschappij is volgens filosofie Hannah Arendt (1906-1975) niet bij machte zorg te dragen voor de wereld. Waarom? Simpel, consumptie jaagt geen duurzame zorg maar wel onmiddellijk verbruik na. Ze gaat zelfs wat verder. De massaliteit, de uniformiteit en de hang naar snelle bevrediging die een consumptiemaatschappij kenmerken zullen volgens haar leiden tot de teloorgang van de gemeenschapszin en het zich niet langer medeverantwoordelijk voelen voor de wereld. Een wereldloosheid die eindigt in verlatenheid, vervreemding en ontworteling.

Of Paul Verhaeghe, hoogleraar en psychotherapeut, Hannah Arendt haar woorden kent, dat weet ik niet. In elk geval komt hij decennia later tot een gelijkaardige conclusie, een conclusie die haar voorspellingen pijnlijk bevestigen. De westerse samenleving dreigt in een akelige identiteitscrisis te verzeilen. Dreigt? Zit er misschien al midden in. En die identiteit hangt grotendeels af van de omgeving. Velen vandaag zijn de kluts kwijt en dat zegt wat over die omgeving. Wat bepaalt in grote mate die omgeving, wat domineert vandaag? De neoliberale moraal, een kapitalisme geflankeerd door zijn onverzadigbare drang naar consumptie en groei, de enron-maatschappij, de verraderlijke val van de meritocratie, de dictatuur van cijfers en statistieken, van Rank and Yank, de eenzijdigheid van het sciëntisme, het idee van de maakbaarheid en de beangstigende evolutie van een hoogtechnologische eugenetica.

Identiteit was een goed verkocht boek. En bepaalde critici vonden Verhaeghe zijn aanval op het kapitalisme al te gemakkelijk, al te goedkoop. Maar pas op, bij het lezen van dit boek heb je nooit het gevoel een populistisch pamflet in handen te hebben. Integendeel. En dat een psychoanalist met een andere bril naar de wereld kijkt dan een exacte wetenschapper, dat doet geen afbreuk aan zijn verhaal, integendeel. 'Identiteit' is met momenten zelfs academisch droog, dan weer bevlogen in zijn betoog, maar altijd goed opgebouwd, doordacht en wel geargumenteerd. En de waarheid die het boek blootlegt valt nu eenmaal niet te negeren. De dwang tot succes en genot hebben hun keerzijde. De mens lijkt eenzamer dan ooit.

Paul Verhaeghe dringt niet alleen door tot het wezen van identiteit, samen-leven en het individu, hij toont niet alleen de gitzwarte keerzijde van het neoliberale kapitalisme, hij waarschuwt niet alleen, hij zoekt ook naar uitwegen.

'Een van de noodzakelijke veranderingen is het loslaten van het huidige cynisme waarin we bijna allemaal verleden zijn. Op grond van het cynisme nemen we de neoliberale constructie voor exclusieve waarheid aan. Het TINA-syndroom -'There is no alternative'- maakt zichtbaar dat de huidige crisis ook, en misschien zelfs vooral, een crisis van de verbeelding is, met als fatalistische uitspraken als 'De mens zit nu eenmaal zo in elkaar', 'Het zal onze tijd nog wel duren', 'Laat ons zoveel mogelijk profiteren. Het lijdt geen twijfel dat het egoïstische, het competitieve, het agressieve in de mens zitten - de banaliteit van het kwaad is een realiteit. Maar het altruïstische, het willen samenwerken, de solidariteit - de banaliteit van het goede- zit evenzeer in ons, en het is de omgeving die beslist welke kenmerken zich dominant manifesteren.' (p. 231)