Akelig dichtbij

Opnieuw niet meteen de meest vrolijke lectuur. Dit boek leest niet als een verhaallijn, het is een amalgaam van bedenkingen, feitelijke herinneringen, levensbeschouwingen waarbij de auteur regelmatig sprongen maakt zoals gedachten dat ook doen. Het is een weergave van herinneringen waar toch een hele chronologie in zit. Als een boek ‘gruwelijk’ mooi kan zijn dan is het dit wel.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog hangt in de lucht. Je bent 25 jaar, de zon schijnt. Je doet een licht zomerjurkje aan, omdat het een mooie dag belooft te worden. En dan word je opgepakt door het Russische leger, eindeloos verhoord en na een schijnproces beland je als volksvijand van de Sovjet-Unie voor tien jaar in de goelagkampen. Dit was het lot van Barbara Skarga. Ze maakte naam met filosofische essays en boeken, maar een van haar belangrijkste werken bleef lang onopgemerkt. In 1985 publiceerde ze onder pseudoniem haar persoonlijke getuigenis van haar leven in de goelagkampen. Na de bevrijding is een urgent boek, nu een beter begrip van de complexe realiteit en verhouding van Rusland met zijn buurlanden meer dan ooit noodzakelijk is.

De meeste boeken lees je voor je plezier, genietend om je te laten onderdompelen in prachtige verhalen of mooie woorden. Soms zijn boeken verrijkend en laten ze jou een wereld zijn die je niet of nauwelijks kent. ‘Na de bevrijding’ behoort duidelijk tot die laatste categorie, dit lees je niet voor het leesplezier maar om te weten, het versterkte mijn aversie tegen alles wat met machtsvertoon te maken heeft. Ik raad iedereen aan om zich toch even doorheen het voorwoord van Alicja Gescinska en het overzicht van het leven en werk van Barbara Skarga te worstelen. Niet onmiddellijk het meest vlotte leesgedeelte maar eens je dit hebt gelezen kan je deze toch enigszins onderkoelde benadering van haar leven onder de bikkelharde en mensonterende omstandigheden in de Goelagkampen beter begrijpen. Het moet voor de auteur zelf een verschrikking geweest zijn om al die herinneringen in woorden te gieten, die ontmenselijking terug te herbeleven. Maar wat het boek zo imposant maakt is de historische relevantie, het bevat een scala aan feitelijke informatie over een van de donkerste bladzijden uitte Centraal- en oost-Europese geschiedenis. Net zoals de Holocaust die wij de voorbije 50 jaar nog steeds trachten te begrijpen zijn de Goelagkampen ook een ontmenselijking en een gruwel die wij niet kunnen vatten. Toch is er een wezenlijk verschil bij de ‘Arbeit macht frei’, zoals het aan de poorten van de Duitse concentratiekampen hing en het toonbeeld was van de verschrikking met de dood tot gevolg en de slogan ‘Tskestnim troedom otkoepaj swojoe winoe (met eerlijk werk koop je je schuld af) die in het werkkamp werd gehangen en alleen zichtbaar voor wie er mee te maken had. Het zo lang mogelijk in leven houden van de werkkrachten was belangrijk om de hele machine van de Sovjet te laten draaien, boete en schuldvereffing ten dienste van de Staat. Skarga laat in dit boek zien hoe anders het was voor een Europeaan om dit te ondergaan dan een Sovjetburger. Zij legt hiermee ook het pijnpunt bloot van de dictatuur van het communisme, de alleenheerschappij gebaseerd op achterdocht en argwaan, kliksysteem, meedogenloos terreur, en willekeur tegenover zijn eigen bevolking. Dit boek lezen laat je beter dan welke nieuwsduiding het huidige Rusland en zijn hedendaagse Poetin-terreur kennen. Het laat je begrijpen. Wat is er dan zo mooi om dit te lezen? Het antwoord ligt in het feit dat Skarga dit schreef begin jaren tachtig toen zij een filosofe was op het toppunt van haar denken waardoor dit het lezen van dit boek, deze memoires aanzet tot denken en reflectie om je te laten peilen naar wat menselijkheid echt in houdt. Ik ben er alvast mentaal veel rijker uitgekomen.