Naked Lunch
Dit boek heb ik ontdekt in mijn jeugd, toen het me fascineerde dat er boeken bestonden die geschreven zijn in zulke vuile taal; boeken die expliciet gaan over seks en drugs, en … seks. Het boek fascineert me vandaag nog evenveel. Misschien minder omdat het over seks gaat, maar omdat er iets met de taal gebeurt dat eigenlijk ‘vuil’ te noemen is.
William Burroughs is in Naked Lunch volledig afgestapt van het idee dat een boek een plot of een of andere continuïteit zou moeten hebben. De verschillende stukken tekst hebben weinig samenhang. Er zijn wel personages, maar het is voor Burroughs papierverspilling om te beschrijven hoe die van de ene plek of tijd naar de andere zouden moeten reizen bijvoorbeeld. Door dat gebrek aan klassieke opbouw of chronologie, kan men op eender welk punt in het boek beginnen lezen, zo schrijft hij zelf in een voorwoord, dat perfect in lijn met voorgaande, aan het einde van het boek komt.
Er zijn twee technieken die Burroughs gebruikte bij het schrijven van Naked Lunch: de cut-up techniek en de routine. Voor de eerste nam hij een blad tekst en knipte dat in vier stukken om ze vervolgens van plek te wisselen. Daardoor bekwam hij nieuwe zinnen, en zelfs nieuwe woorden. Soms versneed hij zijn eigen materiaal ook met dat van andere auteurs, krantenartikels en allerlei andere teksten. De routines-techniek had hij eerder al ontwikkeld. Samen met een jeugdvriend verzon hij groteske toneelstukjes met uitvergrote, clichématige personages. De machtsgeile Dr. Benway met zijn voorliefde voor experimenten en bloederige operaties komt bijvoorbeeld rechtstreeks uit de toneelstukjes van toen.
Het was oorspronkelijk nog de bedoeling dat de verschillende stukken van het manuscript dat zo ontstaan was, zouden geordend worden, maar uiteindelijk is Naked Lunch in een toevallige volgorde samengesteld uit losse fragmenten. Daardoor is het niet het meest toegankelijke boek. Het is niet bepaald een pageturner.
Maar deze manier van schrijven maakt het boek juist zo uniek. Eigenlijk is het een manier van Burroughs om zichzelf weg te schrijven. In het verknippen van teksten gaat hij op zoek naar nieuw materiaal dat niet door hemzelf, maar door het toeval (of een eventuele andere kracht) gegenereerd wordt. In de routines die enkel in interactie met een ander tot stand kwamen, zijn de personages en situaties zodanige clichés dat ze elke subjectiviteit van de auteur missen. Eerder dan een schrijver die schrijft, lijkt Burroughs een machine die hém schrijft.
Burroughs zegt zelf dat hij schrijver (of weg-schrijver) is geworden door een gruwelijk incident waarin zijn vrouw Joan Vollmer om het leven kwam. Als hij op een dronken dag in 1951 in Mexico in geldnood zit, besluit hij één van zijn pistolen te verkopen. Om zijn scherpschutterskunsten te demonstreren, zegt hij aan zijn vrouw dat het tijd is voor hun William Tell act. Zij zet daarop een glas op haar hoofd, hij vuurt … en treft haar hoofd in plaats van het glas. De rechtbank volgt het verhaal van Burroughs en zijn bevriende getuigen dat hij niet wist dat het wapen was geladen en het per ongeluk afging. Hij wordt enkel voor onvoorzichtigheid veroordeeld. Dankzij zijn advocaat, het omkopen van corrupte experten en een grote borgsom die zijn vader betaalt, spendeert Burroughs maar dertien dagen in de cel. Welke motieven er, behalve onvoorzichtigheid, meespelen in de act, is een groot vraagteken. Burroughs zelf was er van overtuigd dat accidenten geen toeval zijn en dat hij op dat moment bezeten was door een slechte geest, een Ugly Spirit. Het bezeten of gecontroleerd worden door externe krachten of instanties is een thema dat zijn werken beheerst. Paranoïde fantasieën vormen voor hem enerzijds een poging om die boze geest te bezweren, en anderzijds juist een manier om die duistere krachten te verkennen.
Burroughs begeeft zich dus in Naked Lunch in een vreemde zone waar alles is toegestaan, maar niets waar is: een tussenzone tussen geest en lichaam, tussen interne en externe wereld, tussen fantasie en realiteit.
Die zone wordt in het boek gesymboliseerd door Interzone en is gebaseerd op de Marokkaanse stad Tanger, waar Burroughs tussen 1954 en 1958 woonde. Op dat moment is de stad historisch en geografisch inderdaad een tussenzone is. Door zijn ligging aan de Golf van Gibraltar, is hij aan het eind van de negentiende eeuw een belangrijk tussenpunt tussen de Europese landen en hun kolonies in Afrika. Het is door die strategische locatie gegeerd gebied voor Europese mogendheden. Na veel getouwtrek in het begin van de twintigste eeuw, wordt de stad in 1923 een internationale zone; een autonoom, neutraal en gedemilitariseerd gebied. Vòòr Marokko in 1956 onafhankelijk wordt, heeft Tanger een grote aantrekkingskracht op allerlei avonturiers en zakenlui uit alle delen van de wereld. Het heeft de reputatie een vrijhaven te zijn voor allerlei louche zaakjes en internationale spionage en vormt het decor voor excentrieke miljonairs, geheime agenten, smokkelaars, gokkers, enzovoort. Dit ultravrije en multiculturele kilmaat trekt ook veel westerse schrijvers, waaronder Burroughs, aan.
In de tussenzone is er plaats voor allerlei vreemds en bevreemdends. De lezer van Naked Lunch moet ertegen kunnen dat grote duizendpoten copuleren met mensen, dat homo’s lustvol opgeknoopt worden, dat cowboys achtervolgd worden door corrupte geheime agenten, en mag vooral niet afgeschrikt worden door gedetailleerde beschrijvingen van het junkiebestaan. Materiaal voor dat laatste putte Burroughs uit zijn eigen leven. Het gebruik van allerlei soorten drugs; junk, was voor hem, naast het schrijven, een andere manier om zichzelf te vergeten.
Maar op die vreemde fantasieën mag de lezer zich niet miskijken. Fundamenteel gaat het er voor Burroughs over dat de tekst of het woord een virus is, dat haar menselijke gastheer gebruikt om te overleven. De taal kan maar verder leven bij de gratie van de mens die haar gebruikt. De mens spreekt, schrijft en leest, maar hij wordt vooral ook gesproken, geschreven en gelezen. En de unieke schrijfwijze van Burroughs in Naked Lunch getuigt in de eerste plaats daarvan.
