De schepping van Carthago

Na Madame Bovary, dat in 1856 was verschenen, was Gustave Flaubert (1821-1880) aan iets geheel anders toe. Het Oosten was in. Van 1849 tot 1851 had hij al in de Oriënt gereisd. Zijn tweede roman, Salammbô, zou over het antieke Carthago gaan. Hij documenteerde zich zo uitgebreid mogelijk door de lectuur van klassieke auteurs, de Bijbel, geschiedkundigen en oriëntalisten, en ging in 1858 de ruïnes van de stad bezoeken.

Hij vertrok van een historisch gegeven. De republiek Carthago had, voor zijn oorlogsvoering tegen de Romeinen (de Eerste Punische Oorlog), een beroep gedaan op een uitgebreid huurlingenleger, maar bleek achteraf niet in staat de soldij van deze manschappen te betalen. De barbaren kwamen dan ook in opstand onder leiding van de Libiër Mathos (Mâtho in het boek), bijgestaan door de intrigant Spendius, een bevrijde Griekse slaaf. De vijandelijkheden sleepten aan van 240 tot 238 voor Christus, toen de huurlingen definitief door de Carthagers werden verslagen.

Flaubert voegt hier een passionele haat-liefdesverhouding aan toe tussen Mathos en Salammbô, dochter van de grote Carthaagse krijgsheer Hamilcar en dienares van de beschermgodin Tanit. Mathos is dodelijk verliefd geworden op Salammbô: "… er ging iets uit van heel haar wezen dat zoeter was dan de wijn en verschrikkelijker dan de dood." Die liefde is niet meteen wederzijds, zeker niet nadat Mathos de gewijde sluier van Tanit (de zaïmf) uit de tempel heeft geroofd en aldus de stad – en ook haar – in het ongeluk heeft gestort. Maar toch bestaat er tussen hen een fatale verbintenis. Dat zal blijken op de dag waarop zij zou moeten huwen met de Numidische koning Narr'Havas, een opportunist die haar vader voor haar als bruidegom heeft uitgekozen als beloning voor bewezen militaire diensten.

Flaubert put uit zijn voorafgaand studiewerk ontelbare details wat betreft militaria (wapens, legereenheden, uitrustingen), staatsinrichting, godsdienst en mythen, parfums, medicijnen en drugs, gezelschapsspelletjes, muziekinstrumenten, kledij, grondstoffen, planten, spijzen en dranken, architectuur, tijdsindeling… noem maar op. Overal fonkelen de edelstenen. Talrijk zijn de massascènes. Het is een exotische wereld met leeuwen, apen, slangen en olifanten. Er zijn eunuchen en tempelprostituees. Kruisigingen, folteringen, slachtingen, kinderoffers en kannibalisme kenschetsen een wereld die – niet alleen bij de "barbaren" – uitermate barbaars is.

De geschiedenis werd, zoals het in een roman betaamt, uiteraard gefictionaliseerd. De fantasie kreeg voorrang op de chronologie van de historische feiten. Salammbô is Flauberts interpretatie van de Oudheid. Het resultaat is een creatie van Carthago, een overdadig, maar wel grandioos beeld. Om in filmtermen te spreken: in Cinemascope en Technicolor.

Maar het is ook een onversneden relaas van oorlogsgruwel. De lectuur van deze historische roman, met die negentiende-eeuwse uitstalling van details, mag dan wellicht wat weerbarstig zijn, zijn kijk op de menselijke wreedheid is helaas nog altijd actueel. Hans van Pinxteren, die het boek in het Nederlands vertaalde en er drie jaar over deed om de stijl zo goed mogelijk te vatten, stelde in een artikel: "Salammbô leest ik niet in de eerste plaats als een taalproduct van pure schoonheid, maar als een waarschuwing tegen de spiralen van het geweld waar oorlog ons toe kan drijven."

Salammbô werd gepubliceerd in 1862. Er moesten nog twee wereldoorlogen komen. Bij het lezen van Flauberts roman herinnerde ik mij de horror van Les bienveillantes (De welwillenden, 2006) van Jonathan Littell.