Spelen om te spelen

Juli Zehs roman Spieltrieb (Speeldrift) verscheen in 2004.

Twee hoogbegaafde, maar tegelijk angstwekkend nihilistische scholieren aan het Ernst Bloch instituut in Bonn, Ada en Alev, gooien elke morele regel overboord in een listig machtsspel dat ze met een leraar spelen. Het spel heeft de plaats van de moraal ingenomen.

Voor Ada en Alev is alles zinloos: doelen, waarden en normen zijn volstrekt individueel en hebben geen enkel belang. Ze strikken de goedaardige leraar Smutik in hun netten, hebben hem zo in hun greep dat hij niets anders kan dan hun weerzinwekkende spel van erotiek en afpersing meespelen. Zonder een greintje mededogen kijken de adolescenten toe hoe de man zijn ondergang tegemoet gaat. Ada en Alev beschrijven zichzelf als postnihilistisch. Ze gaan uit van een radicaal individualisme en creëren hun eigen waarden. De dingen die ze doen zijn voor hen niet meer dan een spel, een gevaarlijk spel dat met macht te maken heeft. Ze terroriseren hun slachtoffer zomaar, om het spel, om niets. Hun schijnbaar onschuldige spel eindigt in een drama: Smutek slaat Alev halfdood en op hetzelfde moment pleegt de geschiedenisleraar van het instituut zelfmoord.

De titel van de roman verwijst naar het seksuele, zogenaamde spel van de twee leerlingen met hun leraar. De roman heeft een zeer intertekstuele structuur met tal van verwijzingen: onder meer naar de wiskundige speltheorie van Robert Axelrod, de antropologische ideeën van Friedrich von Schiller en het principe van hoop van Ernst Bloch. De roman Der Mann ohne Eigenschaften van Robert Musil is prominent aanwezig in het boek. Juli Zeh zei daarover zelf: ‘Musil probeert een beeld te geven van een bepaalde maatschappelijke constellatie. Hij slaagt er uitstekend in de samenleving van zijn tijd te karakteriseren, die bepaald nihilistisch was. Ik heb in ‘Speeldrift’ geprobeerd iets vergelijkbaars te doen, zij het dat ik slechts één aspect belicht. Musil kan het hele panorama van de samenleving in zijn boek onderbrengen. Tussen ons fin-de-siècle en dat van honderd jaar geleden bestaan parallellen. Ik wil mijn lezers wijzen op het feit dat de dingen die wij nu meemaken - het ineenstorten van de geschiedenis, de ondergang van het avondland - niet zo ongewoon zijn.’ Uit: “De wereld valt langzaam uit elkaar” De Tijd, 25 maart 2006.

De roman begint (Exordium) en eindigt (Colofon) met een juriste die nadenkt over de grondslagen van goed en kwaad naar aanleiding van een indringende zaak. Want – als God niet bestaat – hoe weten we dan wat goed en slecht is? Het boek zelf is als het ware een casus van dit moraalonderzoek. Spieltrieb is een intrigerende roman over de complexiteit van waarden en normen, en de grote problemen van onze tijd. Een ongekend erudiet boek.

Gelezen in het Duits; vertaald als Speeldrift.