Non-fictie met de spanningsboog van fictie

Vrij is een intiem memoir van een bewogen kindertijd en tegelijk een krachtig geschreven geschiedenisboek over de laatste Stalinistische dictatuur in Europa.

In Vrij: opgroeien aan het einde van de geschiedenis (2021) vertelt de Albanese Lea Ypi (1979), hoogleraar politieke theorie aan de London School of Economics, haar persoonlijke ervaringen van als kind opgroeien in een geïsoleerde orthodox-communistische dictatuur en de grote verwarring die ze beleeft tijdens haar puberjaren na de val van het repressieve Hoxha-regime en de opening van de grenzen. Een unieke inkijk in haar turbulente familiegeschiedenis en de impact op de gewone burgers tijdens de schokkende ommekeer naar een liberale democratie en openmarkteconomie in Albanië.

Haar boek is een boeiende zoektocht naar de ware betekenis van het principe vrijheid en de permanente strijd tussen ideaal en realiteit.

Lea Ypi beschrijft heel beeldend hoe zij thuis en op school de ‘zekerheden’ van het communistische systeem als een soort religie uitgelegd krijgt. Maar als er begin jaren 90, in de nasleep van de val van de Muur, voor het eerst vrije verkiezingen georganiseerd worden, moet ze al haar opvattingen en overtuigingen herzien.

Radicale verandering.

Alles verandert, de waarheid, de werkelijkheid, het leven.

Het boek schetst helder de historische achtergrond. In december 1990 ontstaat er oproer (rol van de studenten) waarbij de standbeelden van Stalin en Hoxha worden neergehaald. Dan volgt het radicale einde van het eenpartijstelsel en de erkenning van politiek pluralisme met de eerste vrije verkiezingen in januari 1991. Maar de shocktherapie – van planeconomie naar vrije markt – doet banen verdwijnen en verhoogt de onzekerheid en chaos. Corruptie en georganiseerde misdaad gijzelen het land. Daarop volgen massale vluchtpogingen naar Italië (het Schip Vlora in augustus 1991). Als dan de louche piramidefondsen instorten, staat het land op de rand van de afgrond met zeer gewelddadige conflicten tot gevolg (de burgeroorlog van 1997).

Familiespanningen

Tegelijk schildert Ypi indringend de tegenstijdige gevoelens van hoop en frustratie van haar familie en vrienden in die angstige tijden van onzekerheid en geweld. Lea ontrafelt de respectieve familiegeheimen en ontdekt hoe hun verschillende biografieën de diverse posities verklaart. Van de vele treffende portretten die Lea tekent van haar familieleden bleef mij vooral haar warme band met haar grootmoeder Nini, moeder van haar vader, bij.

'Je hebt maar één morele held zoals mijn grootmoeder nodig om oprecht te geloven in een betere toekomst.'

‘Hoop is iets waarvoor je moet vechten, vertelde ze haar kleindochter later, zeker als je al jaren gerouwd hebt.’

‘Eerst komt de moraal, dan het eten’, zei ook mijn oma.

Vrij is een unieke combinatie van een spannende docu-roman en een onthullend autobiografisch coming-of-ageverhaal.

Citaten

‘In een samenleving waar politiek en educatie doordrongen in alle haarvaten van het leven, was ik, zowel een product van mijn familie als van mijn land. Toen het conflict tussen deze twee aan het licht kwam, duizelde het me. Ik wist niet waar ik moest zoeken, wie ik moest geloven.’ (p. 150)

‘Het was voor het eerst dat ik mijn moeder haar mening hoorde geven over politiek en geschiedenis. Ik wist niet dat ze er een had.’ (p.38)

‘Ik wist dat er iets was veranderd, dat er de vorige dag iets was gebeurd waardoor ik mijn familie met andere ogen zag en anders over mijn ouders was gaan nadenken. (p.39)

‘Mijn grootmoeder zei altijd dat we, als we niet weten hoe we over de toekomst moeten denken, terug moeten grijpen op de geschiedenis... Deze keer waren er geen ijkpunten, alles moest van het begin van af aan opnieuw worden opgebouwd.’ (p.41)

‘Nini zei dat we daarom begraafplaatsen hebben, zodat we weten waar de doden zijn en we hun graven kunnen bezoeken en aan ze kunnen vertellen hoe we hun werk voortzetten. (p. 54)

‘Als we doodgaan, gaan we dood. Het enige wat een eeuwig leven heeft, is het werk dat we hebben gedaan, de projecten die we hebben uitgevoerd, de idealen die we nalaten aan anderen om namens ons op voor te bouwen.’ (p.58)

‘Een van de uitdagingen van het opgroeien was erachter te komen welke regels in de loop van de tijd afzwakten, welke door andere, belangrijkere verplichtingen werden ingehaald en welke onverbiddelijk van kracht bleven.’ (p. 66)

‘Het was heel wonderlijk dat de twee families door een huwelijk met elkaar verbonden waren geraakt, want in een andere tijd, op een andere plek, zouden ze waarschijnlijk gezworen vijanden zijn geweest.’ (p. 123)

‘Ze hamerde erop dat we onze politieke overtuigingen niet erven, maar in vrijheid kiezen en we kiezen de overtuiging die ons rechtvaardig lijkt, niet die het beste in ons straatje past of het beste strookt met onze belangen. ‘We raakten alles kwijt,’ zei ze. Maar we zijn onszelf niet kwijtgeraakt. We hebben onze waardigheid niet verloren, want waardigheid heeft niets te maken met geld, onderscheidingen of titels… Ze was nooit niet verantwoordelijk geweest. Vrijheid, zei ze, is je bewust zijn van noodzaak.’ (p. 149)

‘In een samenleving waar politiek en educatie doordrongen in alle haarvaten van het leven, was ik, zowel een product van mijn familie als van mijn land. Toen het conflict tussen deze twee aan het licht kwam, duizelde het me. Ik wist niet waar ik moest zoeken, wie ik moest geloven.’ (p. 150)

‘In het verleden zou je zijn gearresteerd als je wilde vertrekken. Nu niemand ons meer tegenhield om te emigreren, waren we niet meer welkom aan de andere kant… Het Westen had het Oosten tientallen jaren bekritiseerd vanwege het sluiten van de grenzen, ze betaalden campagnes om bewegingsvrijheid te eisen, ze veroordeelden de immoraliteit van staten die het recht op vertrek inperkten. Onze ballingen werden altijd als helden ontvangen. Nu werden ze behandeld als criminelen.’ (p.203)

‘Over het algemeen deed mijn vaders vastberadenheid om zijn mening kenbaar te maken niet onder voor mijn moeders vastbeslotenheid om die te negeren. Mijn ouders bekvechtten de hele tijd. Maar ze maakten bijna altijd ruzie als gelijken.’ (p. 210)

‘Het socialisme was erin geslaagd de sluier van de hoofden van de vrouwen te trekken, maar niet uit de hoofden van hun mannen.’ (p.227)

‘Je moest je nooit afvragen wat de staat voor jou kon doen, vond zij, alleen wat jij kon doen om je afhankelijkheid van de staat te verminderen.’ (p. 229)

‘Ze stelde voor dat mijn vader haar plaats zou innemen. ‘Hij is een man. Dat helpt,’ verklaarde ze toen ze hem naar voren schoof. ‘En de mensen houden van hem alsof hij een vrouw is. Dat helpt ook.’ (p.285)

‘Maar met één verschil. In 1990 hadden we ook niets, maar wat we wel hadden was hoop. In 1997 verloren we ook die.’ (p.321)