Echtgenote, minnares en muze

De Duitse historicus Oliver Hilmes schreef in 2004 de goed gedocumenteerde biografie Witwe im Wahn over Alma Schindler (1879-1964). Dit ‘mooiste meisje van Wenen’, die zelf componeerde, was de vrouw van niet de minsten. Alma was getrouwd met de componist Gustav Mahler, de architect Walter Gropius en de schrijver Franz Werfel én had tal van relaties, onder meer met kunstenaar Oskar Kokoschka. Haar rij minnaars laat zich lezen als een lexicon van prominenten uit de eerste helft van de twintigste eeuw. De Oostenrijkse was een buitengewone persoonlijkheid. Voor de een was ze ‘muze van de vier kunsten’, iemand die genieën inspireerde tot grootse werken. Voor anderen was ze een secreet, een excentrieke intrigante en een femme fatale.

Na een hagiografische autobiografie Mein Leben en weinig kritische biografieën die er min of meer op leunden, heeft Oliver Hilmes een meer kritische levensbeschrijving genoteerd. Als eerste kon hij beschikken over de originele dagboekaantekeningen die Alma haar hele leven heeft bijgehouden. De dagboeken vertellen niet alleen over een dappere en controversiële vrouw, maar ook details uit het leven van haar tijdgenoten, echtgenoten en geliefden. Het hele sociale, artistieke en politieke establishment van Oostenrijk en Duitsland is vertegenwoordigd. Haar antisemitisme, dat tot nu toe grotendeels werd onderschat, en dat haar kijk op de mens sinds de eeuwwisseling heeft gevormd, de politieke radicalisering van deze "Circe von Wien" in de jaren dertig, en haar vaardigheid om haar cultuurpolitieke ideeën achter de schermen door te drukken, worden ook duidelijk. Zo ontstaat het portret van een persoonlijkheid vol tegenstellingen, een uiterst ambivalent karakter, een “Witwe im Wahn”. Hilmes tekent een vrouw die inspirerend, slim en vrolijk was, maar ook hysterisch, overtuigend antisemitisch en zeer machtsbelust. Haar antisemitisme is des te opvallender omdat ze het bed deelde met prominente joodse kunstenaars als Mahler en Werfel. Hilmes wist essentiële informatie toe te voegen aan het beeld dat van Alma Mahler-Werfel (naar haar twee overleden echtgenoten) bekend was en dat ze zelf graag koesterde.

Deze geslaagde biografie is ook een mooie schets van de Duitse en Oostenrijkse elite in de eerste helft van de vorige eeuw, ten tijde van de Eerste Wereldoorlog, en van de jaren dertig, toen de nazi’s aan de macht kwamen. Alma kende als geen ander de vertegenwoordigers van het maatschappelijke, artistieke en politieke establishment in Midden-Europa. Hilmes beschouwt zichzelf als een gids, die de lezer door een ondoorzichtige mist van bronnen leidt om helderheid te verschaffen over een omstreden vrouw. Voor Hilmes was Alma’s grote prestatie in het leven dat ze haar eigen legende heeft geschapen. Hilmes’ werk is indrukwekkend en meer dan het lezen waard!