Brieven van een vrijgevochten gevangene
Rosa Luxemburg mag dan
wel een feministisch icoon zijn, weinigen zijn nog vertrouwd met haar
ideeën, engagement en leven. Gelukkig verwierf de eigenzinnige en
gepassioneerde vrouw met de scherpe inzichten opnieuw haar heroïsch
statuut dankzij Red Rosa: A Graphic Biography of Rosa Luxemburg
(2016), de liefdevolle grapic novel van Kate Evans, en worden
Luxemburgs 'Brieven' nu heruitgegeven als Ik voel me in de hele
wereld thuis.
De brieven van Rosa
Luxemburg verschenen al in verschillende landen en ook Uitgeverij Van
Oorschot publiceerde reeds in 1958 een versie. Die uitgave werd nu
herzien (fouten gecorrigeerd, verwijderde fragmenten opnieuw
opgenomen, vertaling bijgestuurd) én aangevuld met extra brieven en
beeldmateriaal uit verschillende Duitse edities. Een Nawoord van
schrijfster en filosofe Joke J. Hermsen (° 1961) situeert de voor
een groot deel in de gevangenis geschreven brieven in de context van
het leven en het werk van de revolutionaire marxiste. Al blijft enige
kennis van het woelige tijdsgewricht toch wel aangewezen voor wie de
brieven goed wil plaatsen en interpreteren.
Het is in coronatijden
best confronterend om Ik voel me in de hele wereld thuis te
lezen. Rosa Luxemburg schreef haar beroemde 'Brieven uit de
gevangenis', die het grootste deel van deze bundel uitmaken, immers
in totale 'lockdown'. Ze liep omwille voor haar pacifistische
standpunten tijdens Wereldoorlog I (wat in Duitsland gold als
landverraad) in 1916 immers een gevangenisstraf van twee jaar op.
Daardoor leefde in een kleine donkere gevangeniscel met een miniem
getralied vensterraam en een handvol boeken en plantjes waarmee ze
een thuisgevoel trachtte te creëren. Het belette haar niet om het
'Juniuspamflet' en 'De Russische revolutie' te schrijven.
Didactische, geëngageerde en zwaarwichtige werken.
De brieven die Luxemburg
schreef in gevangenschap zijn luchtiger van toon en creatiever van
stijl maar blijven ernstig en strijdbaar. Ze sprak sommige vrienden
ondanks haar deprimerende leefomstandigheden moed in en veegde
anderen dan weer de mantel uit. Zo krijgt Mathilde Wurm te horen dat
haar kerstbrief Luxemburg spinnijdig maakte omdat de vrouw jammerde
over haar teleurstellingen “in plaats van eens zelf in de spiegel
te kijken om de hele ellende van de mensheid in de treffendste
afbeelding te aanschouwen!”. Om te vervolgen “'Jullie' zijn een
volkomen andere zoölogisch soort dan ik, en nooit vond ik jullie
zure, kankerende, laffe en halfslachtige wezen zo vreemd, zo
ergerlijk, als nu.”
Voor ze afsluit (“je
krijgt toch nog een kus omdat je toch een eerlijke kleine donder
bent! Gelukkig Nieuwjaar!”) geeft Luxemburg haar filosofie mee:
“Zie dat je mens blijft. Mens zijn is voor alles de
hoofdzaak. En dat betekent: vastberaden en helder en vrolijk
zijn. Ja, vrolijk, trots alles en alles, want jammeren is een zaak
voor de zwakken. Mens zijn betekent blijmoedig zijn hele leven 'op de
grote weegschaal van het lot' werpen, als dat zo zijn moet, zich
tegelijkertijd echter verheugen over elke heldere dag en iedere
schone wolk.” Want: “De wereld is zo mooi bij alle
verschrikkingen en zou nog mooier zijn als er geen zwakkelingen en
lafaards op waren.”
Het is niet de enige
brief waaruit blijkt dat bij Luxemburg woede perfect samengaat met
opgewektheid en met verwondering over de schoonheid van natuur,
poëzie of kunst. “Wanneer de hele wereld uit haar voegen raakt,
dan tracht ik vooral te begrijpen waarom dit gebeurd is, en dan word
ik weer rustig en goed geluimd” schrijft Luxemburg. Ze filosofeert
ook even hartstochtelijk over politieke vraagstukken als over een
stralend frisse citroenvlinder, de roep van de pimpelmees én het
werk van kunstenaars en denkers. Dat doet ze niet zomaar, uit de
losse pols, maar stijlvol en origineel. Daardoor zijn haar brieven
niet enkel historische documenten maar behoren ze in de woorden van
Henriette Roland Holst “tot de mooiste brieven van de
wereldliteratuur.
Steeds opnieuw leiden de
bespiegelingen naar Luxemburg essentiële 'mens zijn': “Wat mij
bijzonder aangenaam heeft getroffen is het gevoel voor de natuur van
Rodin, zijn eerbied voor ieder grassprietje in het veld. Dat moet een
voortreffelijk mens geweest zijn: open, natuurlijk, overvloeiend van
innerlijke warmte en intelligentie. Hij doet me beslist aan
(socialistisch voorman Jean) Jaurès denken.” Bij het doornemen van
Ik voel me in de hele wereld thuis overvalt de lezer hetzelfde
gevoel: Rosa Luxemburg is een feministisch icoon en heldin met een
bijzonder hoog actualiteitsgehalte maar ze was vooral ook een
voortreffelijk mens. Ein guter Mensch.
Synopsis
Rosa Luxemburg (1871-1919) was een activist, marxist en revolutionair, maar ook een schrijfster, lerares en gevangene. Na haar dood werd ze een icoon voor revolutie en vrijheid. In deze publicatie werden eerder vertaalde brieven opgefrist en aangevuld met veel nieuw materiaal en van aantekeningen voorzien. Joke J. Harmsen heeft het geheel van een nawoord voorzien.