Het verdriet van Afrika

'Wraak is een vicieuze cirkel, broertje.'

Bestaan er andere woorden in het Nederlands voor andere manieren van slachtoffer zijn? Jacaranda - een roman in episodes - vertelt in stukken en brokken de verhalen en de confrontaties van vele slachtoffers. Het gaat om het boek van een Frans-Rwandese auteur en zoals je vermoeden kan, betreft het de slachtoffers van de drie maanden durende Rwandese genocide. Maar het boek zoomt vooral uit en belicht iets meer, iets anders dan wat je ziet als je louter focust op die ene pijnlijke confrontatie tussen Hutu daders en Tutsi slachtoffers tijdens de moordpartijen.

Een aantal cruciale jaren tussen 1994 en 2020 in het leven van het hoofdpersonage krijgen een hoofdstuk. Er zitten soms grote gaten in de tijd tussen. Hij is een jonge Fransman met Rwandese wortels langs zijn moederskant. Ik ben twee keer gaan checken op de cover van het boek en het draagt wel degelijk het label 'roman'. Over het waarheidsgehalte ervan kan je met andere woorden discussiëren.

Maar niet over het waarachtigheidsgehalte. De beklemming bij het lezen betreft natuurlijk de vreselijke daden en de vreselijke gevolgen voor vermoorde slachtoffers en nabestaanden. Maar ook de onduidelijkheid, de dubbelzinnigheid in verband met slachtofferschap. Is een jonge geadopteerde Rwandees die zijn leven vrij comfortabel kan uitbouwen in het geboorteland Frankrijk een slachtoffer? Is het jonge broertje en zoontje van een massamoordende Hutu familie een slachtoffer of een medeplichtige van de daders? En wat als die overgebleven Hutu jongen daarna jarenlang zijn kennis en betrokkenheid - hij moest de Tutsi slachtoffers plunderen - verzwegen heeft, zelfs bij zijn beste vrienden? Is hij dan ook schuldig? Ook nog als hij de rest van zijn jaren zich ingezet heeft voor jonge Rwandezen die met de trauma's en de materiële gevolgen van de moord verder moeten? De dubbelzinnigheid doet zich voor bij zowat alle sleutelpersonages.

Get a life, ben je geneigd te roepen. Neem het zelf in handen. Maar dan ben je één van de stuurlui aan wal. Is hoe je je leven leidt het gevolg van een trauma, of gebruik je het als een excuus om iets niet te doen?

De Rwandese mama van de hoofdpersoon kan niet met haar zoon praten over haar verleden. Ze slagen er niet in een normale warme band uit te bouwen. Hij vindt haar hard, zij hem licht. Tijdens een herdenkingsplechtigheid in het Rwandese voetbalstadion komen de trauma's naar boven van jonge mensen die niet eens geboren waren op het moment van de genocide maar er in hun families wel de gevolgen van hebben gedragen. Moeizaam opgebouwde relaties tussen mensen van goede wil gaan daarna toch weer kapot omwille van het juk van het verleden. Nachtelijke uitspattingen zijn een manier om te proberen verwerken en vergeten.

Maar het werkt niet. Je belandt telkens toch weer in de realiteit dat je moet zien te overleven en samen te leven, ook met de moordenaars en met getraumatiseerde slachtoffers. Hoe doorbreek je de haat en de wraak? En tegen welke prijs?

De jacaranda uit de titel is een sterk symbool. Het meisje Stella verstopt zich in de boom in haar tuin als ze de werkelijkheid, als ze het leven even niet meer aankan of niet meer begrijpt. Als ze alleen gelaten wordt door haar hardwerkende mama die zichzelf wegcijfert voor de toekomst van het land. En als ze met haar overleden voorouders wil praten voor meer uitleg.

Maar de boom verbergt nog een ander geheim waar Stella zich zelfs niet bewust van is. Mij wordt nu pas - tijdens het schrijven achteraf over dit heerlijke boek - nog iets duidelijk. De jacaranda is als hij in bloei staat een deken van paarse klokvormige bloemetjes. Van het mooiste dat Afrika-bezoekers zien krijgen als ze in het juiste seizoen op de juiste plek in Afrika zijn. De boom met de paarse bloemen staat ook voor de rouw, voor het deken van herinneringen, die boven het leven van alledag blijven hangen. En is een symbool van de schoonheid van dat leven, inclusief zijn leed.

Ik heb er mezelf op betrapt dat ik op een andere manier gelezen heb dan gewoonlijk. Regelmatig bleef ik na een leesbeurt verward achter met het boek in mijn handen. Wat betekent het precies wat ik zojuist gelezen heb en wat ik daarbij voel en waarom. Heel veel is dubbel in Jacaranda. Eén ding is zeker: we bouwen aan de toekomst, maar het verleden gaat niet voorbij.