De hitte van Atlantis
Onze eigen Johan Daisne was een vereerder van de Franse schrijver Pierre Benoit (1886 – 1962) en wijdde in 1960 een boek aan hem: Pierre Benoit, of de lof van de roman romanesque. Daisne zag in deze auteur immers een van de grote figuren van het magisch realisme, dat hij zelf in de Vlaamse literatuur geïntroduceerd had. L'Atlantide (1919) is wellicht Benoits succesrijkste werk gebleven en werd bekroond door de Académie française, waarvan hij in 1931 lid zou worden.
Het verhaal begint in 1903. Luitenant Olivier Ferrières is, na het schielijk overlijden van de vorige commandant, de facto bevelhebber van het fort van Hassi Inifel in Algerije, toen nog een Franse kolonie. Aan zijn precaire positie komt een einde door de aanstelling van kapitein André de Saint-Avit. Van deze enigszins vreemde figuur wordt gefluisterd dat hij kapitein Morhange, zijn kompaan bij een eerdere militaire onderzoeksopdracht, vermoord zou hebben. Wat de ware toedracht is, zal Saint-Avit uitvoerig aan Ferrières uit de doeken doen. Zo zal blijken dat "Atlantis" niet in de diepten verzonk, maar in het hete Hoggargebergte in de Sahara van zuidelijk Algerije moet gesitueerd worden, en dat de beeldschone Antinea, afstammelinge van Neptunus, daar de absolute macht uitoefent. Reizigers - mannen - die haar fabuleus paleis naderen, worden in de val gelokt. Ze zullen uitgenodigd worden om haar te beminnen, maar als ze haar verraden of versmaden, of als ze haar ten slotte vervelen, zullen ze onverbiddelijk worden afgemaakt. En zelfs wie ontsnapt, zal vroeg of laat naar haar terugkeren, gedreven door een onweerstaanbare drang, wetens en willens een gewisse dood tegemoet.
Met deze heel korte inhoud wordt duidelijk dat de roman romanesque in feite een avonturenroman is. Na de ellende van de Eerste Wereldoorlog was er begrijpelijkerwijze wel wat behoefte aan ontspanning. Al waren belangrijke auteurs in dezelfde periode met literair gewichtiger materiaal bezig: Marcel Proust en André Gide in Frankrijk, Virginia Woolf en James Joyce over het Kanaal, en Alfred Döblin in Duitsland, bij voorbeeld. In dat licht kan je het oeuvre van Benoit allicht niet meer tot de grote letterkunde rekenen, maar in het escapistische genre leverde hij natuurlijk wel knap vakwerk.
L'Atlantide wordt voorgesteld als een postume publicatie van een brief van Ferrières en van een manuscript dat daarbij was gevoegd. Herhaaldelijk wordt de techniek van het verhaal in het verhaal toegepast: in eerste instantie gaat het om de geschiedenis die Saint-Avit aan Ferrières vertelt, maar binnen het relaas van Saint-Avit zullen nog meerdere andere personages aan het woord komen. Benoit laat niets na om de "geloofwaardigheid" van het geheel te verstevigen en de nodige suspension of disbelief te handhaven met verwijzingen naar bestaande antieke geschriften (Plato natuurlijk in de eerste plaats), wetenschappelijke werken en reisverslagen… en door het toevoegen van voetnoten door de genaamde heer Leroux. Benoit had bovendien zelf zijn legerdienst in Algerije vervuld, en kon dan ook zijn roman met de gewenste couleur locale en Arabische woorden kruiden.
In feite recycleert Benoit heel wat elementen die het decadentisme van het fin de siècle hadden gekenmerkt. In de eerste plaats het exotisme, gekoppeld aan een vleug erotiek. En dan is er natuurlijk de femme fatale, in de persoon van Antinea (in werkelijkheid van een veeleer aardse komaf). En die heeft groene ogen, geheel overeenkomstig het decadente cliché. Maar in hun verwerking door de rechts-conservatieve Pierre Benoit zijn die elementen niet echt meer van aard om de lezer te verontrusten: ze staan bij hem in dienst van een spannend en ontspannend avontuur met verrassende wendingen, viriele camaraderie (hoewel…), enkele karikaturale nevenpersonages voor comic relief… en kolonialistische trekjes.
Dit gezegd zijnde, biedt L'Atlantide – meerdere keren verfilmd – een respectabele verpozing tussen het gewichtiger letterenwerk door. Toch nog een wat boosaardige extra tip. Wie zoals ik af en toe van dit soort geheimzinnige en fantastische avonturen houdt, moet zeker ook eens ter vermaak maar vooral ter vergelijking She (Zij) lezen van de Engelsman Henry Rider Haggard (1856 – 1925). Dat was dan weer de favoriet van de Antwerpse coryfee van het Vlaams magisch realisme, Hubert Lampo.
