De erfenis van de Sovjet-Unie: een journalistieke klassieker bekroond met de Nobelprijs Literatuur

In Het Einde van de Rode mens laat de Wit-Russische journaliste Svetlana Alexijevitsj honderden mensen aan het woord over hun belevenissen in de communistische Sovjet-Unie en de postcommunistische ex-Sovjetstaten. Hoe ervaarden ze de overgang en het verschil tussen de beide regimes ? Het is een veelstemmig maar zorgvuldig gecomponeerd boek: emotionele, tragische en bijwijlen bijna ongelooflijke levensverhalen, gebaseerd op lang uitgesponnen interviews, wisselen af met korte fragmenten, soms niet meer dan enkele scheldwoorden op het oude of het nieuwe regime die ze als journaliste op straat kreeg toegespuwd…

Hoe greep het socialisme in op de ‘Homo sovieticus’ ? Alexijevitsj wijst in een korte inleiding op de gemeenschappelijke kenmerken van al die mensen die na 1991 plots in verschillende, onafhankelijke staten leefden maar samen gevormd en gekneed waren onder het socialistische ideaal. En maakt door middel van al die gesprekken ook de ontgoocheling voelbaar toen het kapitalisme niet bracht wat een groot deel van de bevolking verwacht had en de chaos, armoede, corruptie en geweld aanvankelijk enorm stegen.

Ze focuste zeker in haar langere interviews in grote mate op mensen die met het oude ideaal vergroeid waren. Vaak leidden ze een schrijnend of moeizaam bestaan of was hun levensloop turbulent en vol van tragiek maar na 1991 keken die mensen vaak met onbegrip naar diegenen, de jongeren in het bijzonder, die voortaan wilden leven zonder na te streven ideaal en niet alleen wilden overleven maar ook geld wilden verdienen.

Op die korte persoonlijke inleiding na blijft Alexijevitsj bijna volledig op de achtergrond ; ze geeft quasi geen historische of politieke duiding: het zijn de stemmen van de gewone ex-Sovjet-mens die primeert, in al zijn tegenstrijdigheden. Maar meer dan om het even wel academisch boek doen al die diepmenselijke verhalen je begrijpen waarom Stalin en het communisme na een korte maar woelige overgangsperiode vervangen werden door Poetin en het kapitalisme.

Svetlana Alexijevitsj bewees met dit en andere boeken dat ook journalistiek grote literatuur kan zijn en ontving daarvoor in 2015 de Nobelprijs.

Overigens is ze momenteel betrokken bij de politieke oppositie tegen de frauduleus verkozen Wit-Russische president Loekasjenko, maar toen haar veiligheid in het gedrang kwam besloot ze in het najaar van 2020 uit te wijken naar Berlijn.